De botenparade tijdens de Pride Amsterdam is ieder jaar één groot feest. We vieren als stad de vrijheid die we hebben in keuzes omtrent sexe en liefdesvoorkeur. Een groot goed. Dat vroeger niet alles beter was, toont dit artikel. Hoe ging men om met homoseksualiteit op een VOC–schip?
Bij Het Scheepvaartmuseum ligt sinds 1991 een nagebouwd VOC-schip afgemeerd, de Oost-Indiëvaarder Amsterdam. In 1749 begon de spiksplinternieuwe Amsterdam aan zijn eerste reis naar Azië, die echter voortijdig eindigde in een schipbreuk op het strand bij Hastings, op de zuidkust van Engeland. De Amsterdam werd gebouwd in een tijd dat de vervolging van homoseksuelen in de Republiek sterk toenam. Wat is er eigenlijk bekend over homoseksualiteit aan boord van schepen van de VOC?
Beschuldigd van sodomie
Kwam homoseksualiteit eigenlijk wel voor op de schepen van de VOC? Het antwoord is: ja, dat is zeker. Maar om hier meer over te kunnen zeggen zijn historici afhankelijk van de schriftelijke bronnen die bewaard zijn gebleven. In de praktijk zijn dit vooral stukken over gerechtelijke processen die werden gevoerd tegen personen die van 'sodomie' waren beschuldigd. Het woord 'homoseksualiteit' bestond nog niet in de tijd van de VOC. Dit begrip kwam pas op aan het eind van de 19e eeuw en werd door medici gebruikt die seksualiteit op een wetenschappelijke manier wilden bestuderen. Voor die tijd veegde men alle vormen van seksualiteit die niet op de voortplanting waren gericht op één hoop en noemde die: sodomie, naar de Bijbelse steden Sodom en Gomorra.
Van ‘best normaal’ tot de doodstraf
De historicus Herman Ketting jr. deed onderzoek naar het leven aan boord van Nederlandse Oost-Indievaarders in de eerste helft van de 17de eeuw. Hij vond in de archieven de stukken terug van 13 gerechtelijke processen waarbij mannen wegens sodomie werden aangeklaagd. In bijna alle gevallen ging het in die processen om scheepsjongens van 12 – 16 jaar oud die misbruikt waren door oudere mannen met wie zij in een gezagsverhouding stonden. Soms was er sprake van regelrechte verkrachting. 13 gevallen in een halve eeuw lijkt niet veel. Het lijkt waarschijnlijk dat het aantal homoseksuele toenaderingen aan boord van VOC-schepen veel hoger was, maar dat de meeste niet tot een proces kwamen. Op sodomie stond de doodstraf, en misschien waren zeelieden terughoudend met het doen van aangifte tegen hun maats omdat ze er niet zo zwaar aan tilden of het zelfs heel normaal vonden. Uit de 18e eeuw zijn getuigenverklaringen bewaard gebleven waarin jonge jongens vertelden niet beter te weten dan dat het geoorloofd was om seksuele relaties te hebben met andere jongens. Ook zijn er gevallen bekend waarbij een jongen door een meerdere was geïntimideerd om geen aangifte te doen.
Homoseksuelen verenigd
Over de 18de eeuw is iets meer bekend. De historicus Roelof van Gelder vond in de geschriften van 47 Duitse zeelieden die dienst hadden genomen bij de VOC vermeldingen terug over sodomie. De bouw van het VOC-schip Amsterdam in 1748 viel zoals gezegd in een periode van toenemende vervolging van homoseksuelen in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De aanleiding hiervoor was waarschijnlijk de ontdekking in 1730 van een netwerk van homoseksuelen, met onder andere commerciële ontmoetingshuizen in Amsterdam en Den Haag. Hierbij waren ook hooggeplaatste personen betrokken. Er werd gesproken over mannen die zich bezig hielden met 'kruysen' , d.w.z. tippelen.
Kromme rechtspraak: ook het slachtoffer kreeg straf
De historicus T.M. Aerts publiceerde in 2013 over 'Het verfoeijelijke crimen van sodomie' en baseerde zijn onderzoek op 44 processen die aan de Kaap de Goede Hoop hadden plaatsgevonden. Hier waren 150 personen bij betrokken. Het ging zowel om gevallen die zich aan boord van schepen hadden voorgedaan als aan de wal. Onder hen waren gelijkwaardige partners maar ook veel 'verleiders' en slachtoffers. De daders waren meestal hoger in rang, de slachtoffers meestal jonge jongens, waaronder ook slavenjongens. Vaak voerde de chirurgijn een lichamelijk onderzoek uit, ter verkrijging van bewijsmateriaal. Het is opmerkelijk dat ook de slachtoffers gestraft werden. De rechters beschouwden zulke jongens als voor altijd bedorven en waartegen de maatschappij beschermd moest worden. Alleen jongens beneden de 12 jaar werden vrijgelaten.
‘Gesodemieter’ al twee eeuwen straffeloos
Op sodomie stond in principe de doodstraf maar die werd niet altijd opgelegd. Ook gevangenisstraf, lijfstraffen en verbanning werden toegepast. Als de doodstraf werd opgelegd was die meestal afschuwelijk. Het was immers niet de bedoeling dat bij het uitvoeren van de straf de dood snel in zou treden, integendeel, de veroordeelde moest zo lang mogelijk lijden. Ook moest de straf publiekelijk worden uitgevoerd. Rond 1800 wordt de rechtspraak wegens 'gesodemieter' overigens milder, niet alleen in Nederland maar ook elders in Europa. In Nederland wordt in 1803 te Schiedam iemand voor de laatste maal wegens sodomie terechtgesteld. Met bovenstaande gruwelverhalen in ons achterhoofd, blijft het vieren van deze vrijheid dan ook zeer belangrijk voor een stad als Amsterdam.
Meer lezen over dit onderwerp?
T.M. Aearts, Het verfoeijelijke crimen van sodomie. Sodomie op VOC-schepen in de 18de eeuw. In: Leidschrift, jaargang 4, nummer 2, april 1988.
Roelof van Gelder, Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in dienst van de VOC, 1600-1800. Nijmegen 1997.
Herman Ketting jr., Leven, werk en rebellie aan boord van Oost-Indiëvaarders. 1595-1650. Amsterdam 2002.
Dit artikel is geschreven door Henk Dessens.
