Het is vandaag precies 350 jaar geleden dat de Zeeslag bij Kijkduin plaatsvond op 21 augustus 1673. Om te begrijpen wat er die dag gebeurde en wat het belang van de uitkomst was, moeten we eerst een jaar terug in de tijd naar 1672.
Chaos, blunders en politieke verdeeldheid brengen de Republiek in 1672 aan de rand van de afgrond. Het jaar 1672 ging de boeken in als het ‘rampjaar’. De Republiek werd van alle kanten tegelijk aangevallen en zelfs de eigen bevolking ging de strijd met elkaar aan. Het kenmerkende aan deze tijd was de strijd op het land en tegelijkertijd op zee.
Strijd op land en zee
Allereerst speelde er een hoop in de internationale politiek: de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV wilde samen met Engeland, Keulen en Münster een einde maken aan de machtige 'koopliedenrepubliek' in het noorden. De Fransen bezetten in korte tijd Overijssel, Gelderland en Utrecht. Alleen Holland kon bezetting nipt voorkomen door land aan de grenzen van het gewest onder water te zetten (de 'Hollandse waterlinie'). In Groningen, Drenthe en Twente kwamen Duitse troepen uit Münster en Keulen de landsgrenzen over om zich vervolgens te richten op de noordelijke gewesten van de Republiek.
De problemen op het land waren groot, maar op zee was het net zo onrustig: terwijl het land half onder de voet werd gelopen, verenigen de oorlogsvloten van Engeland en Frankrijk zich om de macht van de Republiek op zee te vernietigen. De Derde Engelse Oorlog (1672-1674) die een paar maanden eerder begon met een Engelse aanval op een vloot Nederlandse koopvaarders, komt tot een vreselijk hoogtepunt met de slag bij Solebay op 7 juni 1672. Hierbij werd het grootste Engelse schip Royal James door de Nederlanders in brand gezet. Een tactische overwinning, maar een onbesliste strijd met veel leed en materiële schade aan beide kanten.
De problemen kwamen niet alleen van buiten de landsgrenzen in de vorm van vijandige buurlanden, ook de eigen bevolking stond lijnrecht tegenover elkaar. De inval van de Fransen zette alles op scherp. De bevolking was verdeeld in 'staatsgezinden' en 'prinsgezinden'. De zittende, staatsgezinde regenten moesten het ontgelden wanneer het prinsgezinde volk de terugkeer van een Oranje-stadhouder eist. In juli werd Willem III benoemd tot stadhouder van Holland en Zeeland. Zijn twee grootste tegenstanders, de staatsgezinde gebroeders Johan en Cornelis de Witt, werden op 20 augustus in Den Haag door een opgehitste menigte gelyncht en gruwelijk verminkt. Het land was tot op het bot verdeeld.
Zeeslag bij Solebay, 7 juni 1672.
Gemaakt door Willem van de Velde de Jonge in 1675.
Zeeslag onder leiding van De Ruyter
De oorlog hield daarna nog een jaar aan. Na twee mislukte pogingen probeerden de Engelsen en Fransen in augustus 1673 opnieuw om de oorlogsvloot van de Republiek uit te schakelen. Met meer dan 100 schepen, 4.245 stukken geschut en 20.000 zeelieden zette Michiel de Ruyter op 21 augustus bij Kijkduin (een hoog duin vlakbij het huidige Den Helder) de tegenaanval in. Er werd verschrikkelijk gevochten, veel zeelieden en hun officieren lieten het leven. De strijd duurde de hele dag en 's avonds blies de Engels-Franse vloot de aftocht. Die avond is het gevaar voor een invasie vanaf de Noordzee geweken.
De uitkomst van de zeeslag voor de Nederlandse kust had ook verstrekkende gevolgen voor het verdere verloop van de oorlog. Na de gevoelige nederlaag kreeg de Engelse koning geen geld meer van zijn parlement voor verdere oorlogsvoering. En ook de Keulse en Münsterse troepen haakten af. Zo raakte Frankrijk steeds meer bondgenoten kwijt.
Door de overwinning bij Kijkduin voorkwam Michiel de Ruyter de ondergang van de Republiek. Hij werd toentertijd geprezen voor zijn strategie en werd vol lof onthaald. Lang heeft hij niet van deze roem kunnen genieten. De strijd tegen de Fransen verlegde zich nu naar de zuidelijke wateren. In 1675 werd De Ruyter met een te kleine en daardoor ineffectieve vloot naar de Middellandse Zee gestuurd waar hij een jaar later overleed aan de verwondingen van een eerdere Franse kanonskogel. Twee jaar later, in 1678, werd er in Nijmegen vrede gesloten met Frankrijk.
De zeeslag bij Kijkduin, 21 augustus 1673. Willem van de Velde de Jonge, 1687.
Journalist met penseel
De zeeslag op 21 augustus werd vanaf het duin bij Den Helder gadegeslagen door honderden nieuwsgierige burgers. Normaalgesproken zou ook de bekende zeeschilder Willem van de Velde de Oude aanwezig zijn om verslag te doen, maar van de Velde en zijn gelijknamige zoon werkten ten tijde van de zeeslag voor de Engelse koning Karel II. Wel maakt hij later, als een ware voorloper van de fotojournalist, schetsen vol details die zijn zoon later uitwerkt tot het schilderij ‘De zeeslag bij Kijkduin op 21 augustus 1673’. Dit werk maakte deel uit van de grote overzichtstentoonstelling Willem van de Velde & Zoon, die in 2021-2022 te zien was.
Auteur: Marleen Manneke.
