Een verloren gewaand manuscript

De hikayat van Neirabatij

In de collectie van Het Scheepvaartmuseum bevindt zich een manuscript over de geschiedenis van de Banda-eilanden. Het manuscript, ook wel hikayat (verhaal, sage) genoemd, werd door onderzoekers lange tijd verloren gewaand. M.S. (Saleh) Neirabatij schreef het document in 1922 in het Maleis. Hij was een invloedrijk persoon in het dorp Lonthoir op het eiland Lontar. Het document behandelt voornamelijk de rijke historie van de Banda-eilanden vóór de komst van de Europeanen. Deze hikayat is een verzameling van verhalen die destijds geschreven is om de rijke historie van de Banda Eilanden kenbaar te maken. 

Waarom is het document zo bijzonder?

Historische bronnen geschreven door lokale bewoners tijdens het koloniale bewind in Indonesië, zijn zeer zeldzaam. De hikayat draagt daarom bij aan een meerstemmig perspectief op de (maritieme) geschiedenis van de Banda-eilanden. De hikayat van M.S. Neirabatij is handgeschreven en met tekeningen van schepen geïllustreerd. Daarnaast staan er bijzondere verzen (kabatas) in. De schrijfstijl van de hikayat suggereert dat het geschreven is met het doel om publiekelijk voorgedragen te worden.  

Anders dan in Europese bronnen is de Islam een belangrijke leidraad en zijn de hoofdrollen weggelegd voor lokale leiders en helden, onder wie Cilu Bintang en haar broers. Zij bouwden een schip waarmee ze onder andere naar het Majapahit-rijk en Mekka afreisden, waarvandaan zij de Islam naar Banda brachten. Uniek is het verhaal van Agastoe, een tot slaafgemaakte jongen die naar Nederland werd vervoerd en weer terug naar Banda werd gebracht om als tolk en bemiddelaar te werk gesteld te worden. De hikayat verhaalt eveneens over de bijzondere positie van Lonthoir, het dorp waaruit de schrijver afkomstig is, ten opzichte van de Nederlanders en andere dorpen op de Banda-eilanden. 

Verloren gewaand manuscript

De inhoud van de tekst was tot op heden alleen bekend door een gepubliceerde samenvatting van dr. Ph. S. Van Ronkel uit 1945. Van Ronkel vermeldt dat het handschrift een beschrijving is van lokale mythologie en geschiedenis, de aankomst van Islam op de Banda-eilanden en dat het tekeningen bevat van verschillende vaartuigen. Na 1945 was de locatie van het manuscript binnen de internationale academische gemeenschap onbekend en was het verloren gewaand. De overeenkomst tussen de in het artikel van Van Ronkel beschreven hikayat en het exemplaar in de collectie van Het Scheepvaartmuseum, werd in de jaren ’90 door conservator Diederick Wildeman opgemerkt. 

Onderzoek naar de hikayat

De afgelopen maanden onderzocht dr. Joëlla van Donkersgoed de hikayat in samenwerking met Het Scheepvaartmuseum. Het toegankelijk maken van de inhoud van het document vormde het belangrijkste doel van het onderzoek. Van Donkersgoed typte de volledige tekst over vanuit het oud Maleis naar het modern Indonesisch . Ook verzorgde zij een Engelse samenvatting van de verhalen met paginanummers zodat een breed internationaal publiek bekend kan worden met de inhoud, die hier te raadplegen is. De hikayat behandelt voornamelijk de rijke historie van de Banda-eilanden vóór de komst van de Europeanen. 

Kopieën van de hikayat

Tijdens het onderzoek werkte dr. Joëlla van Donkersgoed samen met haar contacten op de Banda Eilanden. Het Scheepvaartmuseum zal drie facsimile (fysieke kopieën) aanbieden zodra de corona-maatregelen dit mogelijk maken. Een kopie gaat naar het traditionele huis (Rumah Adat) op Lonthoir, één naar het Hatta-Sjahrir College op Pulau Banda en een exemplaar gaat naar de Rumphius bibliotheek in Ambon. Daarnaast werkt dr. Joëlla van Donkersgoed samen met dr. Muhammad Farid (decaan Hatta Sjahrir college) aan een academisch artikel, en zal zij met Indonesische partners werken aan een boek met de transcriptie van het manuscript.

Joëlla van Donkersgoed

Het onderzoek naar het manuscript is verricht door dr. Joëlla van Donkersgoed, die recentelijk haar promotieonderzoek naar het cultureel erfgoed op de Banda Eilanden afrondde aan de Amerikaanse universiteit Rutgers. Haar onderzoek richt zich op een lokaal perspectief op de historie en het erfgoed van deze eilanden. Snel merkte ze dat de geschiedenis altijd vanuit het oogpunt van de Nederlandse kolonisten geschreven is. Sindsdien zet zij zich in voor projecten om de lokale Bandanezen een platform te geven zodat hun visie op de geschiedenis gehoord kan worden. Het breed toegankelijk maken van dit manuscript is één van deze initiatieven, en daarnaast heeft zij samen met een internationale interdisciplinaire werkgroep een online gesprekkenserie georganiseerd rondom de geschiedenis en het erfgoed van de Banda-eilanden.