Een verbinding tussen twee punten. Een min of meer recht getrokken lijn, een balans. De horizon, de nulmeridiaan, je zelf geplotte koers: allemaal strepen die niet weg te denken zijn uit de maritieme wereld. De streep heeft er inmiddels een brede carrière op zitten en is nog lang niet op zijn retour. Niet op het water en niet in de mode. Een ode aan de maritieme streep!
Denk aan een matroos en je denkt aan een streepje. Bekijk een plaatje uit de oude doos van zeemannen, vissers of zelfs gondeliers in Venetië; de gestreepte kleding zie je overal. Breng vandaag een bezoekje aan een jachthaven en je zult het terrein niet verlaten zonder deze prent te zien in de outfit van zowel mannen en vrouwen.Deze strepen zijn afgeleid van ‘de Bretonse streep’, een fenomeen op zich. De Bretonse streep is vernoemd naar de streek in Frankrijk waar werklui en vissers vaak een bovenstuk of trui met horizontale strepen droegen. Het waren dezelfde Fransen die de streep uiteindelijk groot zouden maken.
Tot midden 19e eeuw droegen matrozen bij de Franse marine geen uniform maar hun eigen kleding aan boord. De Franse marine schreef toen een nieuw kledingvoorschrift uit: alle matrozen moesten een uniform dragen. Een vast onderdeel was een soort lang gestreept onderhemd gemaakt van gebreide jersey met driekwartsmouwen en een boothals. Dat is een halsopening van schouder tot schouder en dankt zijn naam aan het feit dat het eruit ziet als de onderzijde van een boot. Er mocht niet zomaar met strepen worden gestrooid: het hemd telde 21 witte strepen en 20 of 21 marineblauwe strepen. Op de mouwen 15 witte strepen en 14 of 15 blauwe strepen en de blauwe strepen waren elk een centimeter breed, terwijl de witte twee centimeter breed waren. De ‘marinière’ was geboren. Over de marinière droeg men vaak een matrozenkraag, een soort losse omslag voor over de schouders met een brede blauwe buitenrand.
In 1816 werd de zogenaamde rondbreimachine uitgevonden waardoor de naadloze jersey met horizontale strepen gemaakt kon worden. Door de techniek van rondbreien ontstonden er geen naden meer in de stof. Naden en knopen waren tijdens werkzaamheden aan boord namelijk niet handig of zelfs gevaarlijk.
Matrozen met marinières en matrozenkraagjes uit 1960
waarom een streep?
Een van de redenen waarom de Franse marine de marinière invoerde, was het grote gebruiksgemak. Gebreide stof is behaaglijk en warm en door de boothals kon je het kledingstuk makkelijk aan en uit trekken. Maar waarom werd er nu gekozen voor die specifieke print? De meest voorname reden was het feit dat streepjes vuil verdoezelden op de kleding van de hardwerkende matroos wiens kleding geregeld vies werd. Een vlek valt meer op tegen een effen achtergrond, dan op dit patroon. Nu denk je wellicht: die streep gaat het verschil niet maken boven een spierwitte besmettelijke broek. Weet dan dat de witte uniformen specifiek werden gedragen in de tropen. Buiten de tropen was de broek vaak donkerblauw.
Een andere rechtvaardiging was de eenvoud: als je dan toch koos voor een patroon als visuele afleidingsmanouvre voor vlekken, dan waren strepen gemakkelijker te breien dan stipjes! Een bijkomstig voordeel waren de kosten: blauwe stof was een stuk duurder dan de witte stof. Zo zorgde de streep voor een besparing. Over het ontstaan van het aantal strepen bestaan verschillende legendes. De 21 strepen zouden verwijzen naar de 21 overwinningen van de Fransen tijdens de Napoleontische oorlogen. Maar nee, hier mag een streep doorheen! Het aantal strepen had te maken met de lengte van het kledingstuk. Tijdens het breien kon de maker uitkomen op 20 of 21 strepen, beide werden “goedgekeurd’’. Ook bestaat de theorie dat de Bretonse strepen een veiligheidsfunctie hadden: bij een man overboord situatie waren drenkelingen door hun gestreepte outfit beter zichbaar in de golven.
hoe meer hoe beter
Bij de marine heeft het gezegde een streepje voor hebben een letterlijke betekenis. De rangen en standen van iedereen die in dienst is van de marine worden immers uitgedrukt in het aantal strepen op het uniform. Hoe meer strepen, hoe hoger de rang. Volgens het gezegde mag je daardoor misschien meer dan een ander en krijg je minder snel straf… De hoogste rang bij de marine is Luitenant-admiraal (LADM). Op de mouwen van het uniform van de luitenant-admiraal prijkt een brede, gouden streep met daar boven in het midden een krul omringd door vier sterren. Onderofficieren bij de marine zijn herkenbaar aan een teken op de mouw in de vorm van de letter V. Dit rangonderscheidingsteken wordt vreemd genoeg ‘streep’ genoemd. Bij officieren spreekt men van ‘galon’. De matroos der 3e klasse – helemaal onder aan de streep dus – heeft geen teken op het uniform. Koning Willem-Alexander verdiende zijn strepen bij de Marine. Maar bij zijn aantreden als koning, in 2013, nam Willem-Alexander ontslag uit militaire dienst. Als oud-militair heeft de koning echter nog steeds het recht om een uniform te dragen, weliswaar zonder rangonderscheidingstekens.
Een ‘epaulet’ met vier strepen van het uniform van de Hoofdwerktuigkundige van de Stoomvaart Maatschappij Nederland uit de periode 1950-1960.
de rebelse streep
Het Westen kent een lange traditie van gestreepte kleding voor mensen die buiten de gevestigde orde vielen. In de Middeleeuwen droegen zieken en prostituees strepen, maar ook carnavaleske types zoals narren en jongleurs hadden kleurrijke gestreepte kostuums. Strepen stonden voor iets slechts of in ieder geval afwijkend. Ook veroordeelden droegen in de 19e eeuw in de Verenigde Staten zwart/wit gestreepte pakken. Het idee hierachter was dat ze bij een eventuele ontsnapping makkelijk op te sporen waren. Een ware rebel voor haar tijd was Chanel. Zij heeft zonder twijfel de streep groot gemaakt in de mode, buiten de werkkleding van scheepslui om. In de jaren twintig van de vorige eeuw verkocht de hoedenmaakster Gabrielle ‘Coco’ Chanel in haar boetiek aan de Normandische kust elegante maar eenvoudige vrijetijdskleding. Verschillende toonaangevende modebladen schreven over deze nouveauté: een trui van jersey gestreepte stof met een boothals. Ook blouses met een matrozenkraag maakten deel uit van de gewaagde collectie van Chanel. Op een foto uit circa1928 draagt ‘Coco’ een marinière op een broek met rechte pijpen. Een gedurfde keuze als je bedenkt dat deze kleding eerst gedragen werd door werkende mannen uit een lage sociale klasse en nu deel uitmaakte van de hippe outfit van een Parisienne! Een dame!
Na de Tweede Wereldoorlog werd de marinière in het westen omarmd door verschillende grote kunstenaars en artiesten. In de jaren ‘40 en ‘50 werd de streep de visuele verbinding tussen de Franse avant-gardisten. De strepen stonden ook hier voor vernieuwing en vrijheid. Voor met name Pablo Picasso werd het een soort handelsmerk, al dan niet gecombineerd met gestreepte espadrilles. De Parijse streepmodetrend waaide al snel over naar Engeland en Amerika waar de marinière een perfecte match bleek met de spijkerbroek. Laatstgenoemd kledingstuk staat immers nog steeds voor vrijheid, nonchalance en is klasseloos. Filmsterren zoals Kirk Douglas, Cary Grant en Lee Marvin droegen een matrozentrui in diverse films. Maar ook Andy Warhol en Lou Reed droegen de Bretonse strepen als onderdeel van hun imago.
gaultier
Na Chanel omarmde couturier Jean-Paul Gaultier de marinière. In zijn prêt-à-porter collectie van 1984 (L’Homme Objet) speelde de matrozenstreep een hoofdrol. Prêt-à-porter betekent letterlijk ‘klaar om te dragen’. In tegenstelling tot haute couture wordt deze kleding in serie vervaardigd en is dus goedkoper. De absolute winnaar op de catwalk in 1984 was een gestreepte sweater voor mannen waarbij de rug geheel onbedekt was. Grensverleggend en balancerend op de grens tussen vrouwen- en mannenmode. Gaultier: “mijn moeder kleedde mij in gestreepte zeemanstruien. Ik hou van de grafische en architecturale aspecten van strepen. Ze passen overal bij en zijn nooit uit de mode. Maar ik ben ook beïnvloed door mijn grootmoeder, Coco Chanel, Popeye en door een film van Reinier Fassbinder Querelle, waarin de hoofdfiguur een marine-uniform met een marinière draagt. De ultieme sailor, een fantasie en gay icoon”.
Gaultier zelf verscheen in die periode regelmatig in gestreepte creaties. Hij bracht een parfum op de markt (Le Mȃle) waarvan het flesje de vorm heeft van een mannentorso met wit-blauwe strepen. De streep als symbool van verleiding! De Franse modeontwerper speelde geraffineerd in op het masculine imago van stoere matrozen en indrukwekkende uniformen. De matroos, altijd al een toonbeeld van viriliteit, werd in de twintigste eeuw een homo-icoon. Het disconummer uit 1978 In the Navy van de Amerikaanse groep The Village People bezong het vrije leven van ‘de sailor in the seven seas’. Eén van de groepsleden was dan ook verkleed als stoere matroos.
de 21e eeuw
Eens in de zoveel jaar duikt de navy-look weer op in de mode. Maar helemaal uit is kleding met blauw-witte strepen eigenlijk nooit geweest. Van gestreepte bikini’s tot truien, van confectie tot haute couture, alle beroemde ontwerpers hebben deze modeklassieker wel eens in hun collectie gehad. Zelfs het Franse voetbalelftal koos in 2011 voor een gestreepte uittenue, alhoewel dit geen succes was en snel van het veld verdween. Enkele bedrijven hebben zich zelfs gespecialiseerd in de productie van gestreepte (nautische) kleding zoals Saint James, opgericht in de 19e eeuw in Normandië. Petit Bateau richt zich op (kinder)ondergoed en – kleding met een maritiem thema. De streep is niet weg te denken uit watersport- en zeilkleding. De stoere werktrui van vissers uit Bretagne vind je terug in een 21e eeuw uitvoering aan boord van een luxe zeiljacht. De marinière staat voor sportiviteit, water en onafhankelijkheid. Een ‘evergreen’ die niet meer weg te denken is.
streepjes in de oorlog
Zoals beschreven ontstond de streep vanuit de behoefte om vlekken te verdoezelen. In de Eerste Wereldoorlog ontdekten de Britten een wederom interessante visuele afleidingsmanouvre: de streep op schepen. Dat klinkt als tegenstrijdig opvallend in een vloot waarin de meeste schepen normaliter een neutrale (grijze) kleur hebben. Toch was het omgekeerde waar. De Britse Royal Navy ontwikkelde de Dazzle Camouflage waarbij de schepen werden voorzien van patronen en strepen in bonte combinaties. Uit experimenten was namelijk gebleken dat deze camouflage zeer verwarrend werkte voor de vijand. Door op specifieke plekken strepen te zetten, bijvoorbeeld ter hoogte van twee-derde van de waterlijn, kon men de illusie wekken dat de boeg op die plek begon. Daardoor ontstonden, zeker over een lange afstand, problemen met het inschatten van de snelheid van het schip. Ook werd de vaarrichting nogal eens in twijfel getrokken, als de spiegel zo gestreept was dat het de boeg van het schip leek. De Britten liepen met deze strategie voorop, maar de kennis ging de landsgrenzen voorbij. Uit archieffoto’s blijkt dat ook een Nederlands koopvaardijschip, dat niks met de oorlog te maken had, deze tactiek gebruikte. Ook zij wilden veilig van A naar B komen met hun vracht. Een aantal jaar later werd de streep vervangen door een meer golvend patroon, dat we vaker terug zagen in de Tweede Wereldoorlog. En de streep vandaag de dag? Die is wél bedoeld om op te vallen. Denk maar aan de snelle vaartuigen van de waterpolitie met hun felgekleurde strepen.
auteur: Jacqueline Visser en Marleen Manneke | Het Scheepvaartmuseum
